Van niet aankijken tot rollende ogen: dít zegt lichaamstaal

3 augustus 2023

Iemand die je niet recht aankijkt en zijn neus aanraakt, die liegt. Toch? Met ons lichaam ‘zeggen’ we van alles. Maar ‘verstaan’ we elkaar eigenlijk wel goed? Alles over de zin en onzin van lichaamstaal.

Tachtig procent van de communicatie gaat via lichaamstaal. Tenminste, dat wordt weleens beweerd. Maar klopt dat eigenlijk wel? Lichaamstaalexpert Frank van Marwijk vertelt dat er veel cijfers over dit onderwerp circuleren. De bekendste is wel die van de Amerikaanse psycholoog Mehrabian. “Hij stelde dat bij een uiting van sympathie, dus als je elkaar aardig vindt – die context noemde hij er uitdrukkelijk bij – 55% wordt bepaald door de lichaamstaal, vooral door iemands gezichtsuitdrukking. 38% wordt bepaald door je intonatie en maar 7% door de inhoud van wat je zegt. Dus als je elkaar aardig vindt, zijn je gezichtsuitdrukking en je intonatie belangrijker dan de woorden die je gebruikt.” Al is het geen kwestie van belangrijk of minder belangrijk, vindt Van Marwijk. “Als je ergens binnenkomt, maak je een bepaalde indruk. Maar als je daarna gaat praten, doe je dat opnieuw – ook al heb je die eerste indruk dan al gemaakt. Het gaat erom dat lichaamstaal en gesproken taal een verschillende functie hebben. Gesproken taal is geschikt voor het overbrengen van inhoud, dus voor het overbrengen van dat wat je wilt vertellen. Terwijl lichaamstaal, intonatie en je manier van overkomen – dus eigenlijk non-verbale communicatie – belangrijk is voor het vaststellen van de relatie: wie neemt de leiding, vind je elkaar aardig, wat is dit voor soort gesprek? Op relatieniveau is lichaamstaal dus belangrijk, terwijl op inhoudsniveau gesproken taal dat is. Die kun je niet los van elkaar zien.”

Wat valt er onder lichaamstaal?

Frank van Marwijk: “Ik zie lichaamstaal als taal zonder woorden die je met je lichaam uitdrukt. Non-verbale communicatie en lichaamstaal worden soms een beetje door elkaar gebruikt. Zelf vind ik dat aspecten als de afstand die je tot elkaar houdt, hoe je eruitziet en de tijd die je ergens voor uittrekt, ook onder lichaamstaal vallen.”

Waarom is lichaamstaal zo belangrijk?

Voor onze voorouders was lichaamstaal de belangrijkste vorm van communicatie. Het hersendeel dat onze emoties en fysieke reacties aanstuurt, is veel ouder dan het deel dat we gebruiken voor onze woorden. Dat limbische systeem was handig toen we snel moesten kunnen reageren op een woeste beer. Maar ook nu wordt ons fysieke gedrag aangestuurd door dit onbewuste brein. Als je geëmotioneerd raakt, is je lichaamstaal de enige taal die je nog spreekt, aldus Van Marwijk in zijn boek Lichaamstaal. Bovendien communiceren we nog steeds ongemerkt meer dan we uitspreken. Als je een geoefend verstaander van lichaamstaal bent, kun je gemakkelijk zien of er verschil is tussen wat iemand zegt en wat hij denkt. Vraag maar eens aan je tienerzoon of hij al heeft geleerd voor zijn proefwerk aardrijkskunde. Hij zal ‘ja’ zeggen, maar uit zijn manier van doen blijkt aarzeling. Hij reageert afwerend, pauzeert lang voordat hij antwoord geeft, draait weg en verandert van onderwerp. Liegt hij nu? Niet per se. Hij zal best wel wat aan zijn aardrijkskunde hebben gedaan, maar niet genoeg om jou en zichzelf bevredigend te kunnen overtuigen.

Drie vragen over lichaamshoudingen

Iemands lichaamshouding kán iets over iemand zeggen. Maar dat ligt wel wat genuanceerder, vindt lichaamstaalexpert Frank Van Marwijk.

Wat zegt het als iemand je niet aankijkt?
“Ik merk dat mensen graag een eenduidig antwoord willen op de vraag wat het betekent als iemand je niet aankijkt, bijvoorbeeld dat je gesprekspartner niet geïnteresseerd luistert. Maar als ik thuiskom van mijn werk en een verhaal vertel tegen mijn vrouw, die net in de keuken bezig is om de worteltjes te schrappen en mij dus niet aankijkt, betekent het niet dat ze niet luistert. Ze is alleen ergens mee bezig terwijl ze naar mij luistert. Soms denken mensen ook dat iemand liegt of een hekel aan je heeft als hij je niet aankijkt, maar het kan net zo goed zijn dat iemand gewoon verlegen is. Het is niet zo makkelijk om eenduidig betekenis te geven aan iemands lichaamshouding. Daar moet je de context in meenemen. Wist je trouwens dat er onderzoek is gedaan naar het kijkgedrag als twee mensen met elkaar in gesprek zijn? De spreker kijkt ongeveer 60% van de tijd weg. Je kijkt iemand aan als je begint te praten. Maar terwijl iemand praat, kijkt hij naar boven om zich te concentreren, of hij kijkt naar beneden, dat zegt iets over zijn gevoel. Aan het einde van een woord kijkt hij zijn luisteraar aan, als om een punt te zetten. Als hij klaar is, kijkt hij je langer aan, dan geeft hij zijn beurt over aan de luisteraar. De luisteraar kijkt overigens de spreker meer aan: wel 75% van de tijd.”

Wat betekenen rollende ogen?
“Dat is een zogenaamd embleemgebaar. Embleemgebaren zijn afgesproken gebaren die woorden vervangen, net zoals bijvoorbeeld de opgestoken duim. Je laat met rollende ogen blijken dat iemand je verveelt of irriteert.”

Wat ‘zeg’ je als je je armen over elkaar doet?
“Veel mensen denken dat iemand zich afsluit als je je armen over elkaar doet. Lichaamstaaldeskundigen zijn het erover eens dat dat het niet per se betekent. Je kunt ook je armen over elkaar hebben omdat je het koud hebt, of omdat je gewoon lekker zit. Al kan het wel degelijk de betekenis hebben dat je jezelf afsluit. Zo blijkt uit onderzoek dat mensen die een puzzel moeten oplossen en daarbij hun armen over elkaar hebben, het langer volhouden omdat ze zo meer gefocust zijn – ze zetten zichzelf als het ware ‘dicht’. Andersom blijken leerlingen in een klas meer informatie op te nemen als ze hun armen los hebben. Ander voorbeeld: als iemand in een vergadering met zijn armen over elkaar naar achteren leunt, zal hem niet zo snel iets gevraagd worden, omdat de anderen dan aannemen dat hij aan het luisteren is. Als hij toch iets wil zeggen, is de kans groot dat hij naar voren leunt en zijn armen loslaat. Met de armen los sta je opener voor informatie, én er komt meer uit. Autoverkopers hebben een truc voor klanten die met hun armen over elkaar staan. Zo’n verkoper kan praten als Brugman, maar dan komt die informatie minder goed binnen. Wat doet hij dan? Dan biedt hij die klant een kopje koffie aan. Zo kan een klant niet meer met zijn armen over elkaar staan.”

Spreekt je lichaam altijd de waarheid?

“Zeker niet”, zegt Van Marwijk. “Een notoire crimineel kan uitstekend liegen, ook met zijn lichaamstaal. Als zo iemand liegt, zul je niets verdachts aan zijn lichaamstaal merken.”

Feit of fabel: met je lichaamstaal kun je verkeerde signalen afgeven

Feit.
Van Marwijk: “Vaak denken mensen dat iemand iets te verbergen heeft als je tegenstrijdige signalen ziet. Het lichaam zegt dan iets anders dan de mond. Iemand kijkt je bijvoorbeeld niet aan, raakt het gezicht veel aan, likt aan zijn lippen, maakt nerveuze bewegingen, transpireert meer en krijgt rode wangen. Misschien reageert diegene schrikachtig als je een vraag stelt, knippert meer met zijn ogen, geeft een hakkelend antwoord en spreekt sneller dan normaal. Dit zijn allemaal signalen waarvan mensen denken dat ze duiden op leugenachtigheid. Toch weet je dat niet zeker. De lichaamstaal van je gesprekspartner vertelt je wel dat de ander gespannen of opgewonden is, maar je weet niet waarom. Als iemand nerveus is, kán dat zijn omdat hij bang is ergens op betrapt te worden. Maar het kan ook zijn dat hij bang is om niet geloofd te worden terwijl hij feitelijk de waarheid spreekt. In beide gevallen zie je spanning en angst. Om te weten of iemand écht iets verbergt, is het belangrijk om de juiste vragen te stellen. Het is net als bij een politieverhoor: als een verdachte nerveus wordt bij een neutrale vraag over iets wat alleen de dader kan weten, is dat zeker reden voor extra aandacht. De vraag: ’Heb je een motorrijbewijs?’ is bijvoorbeeld niet bijster interessant voor een gemiddeld mens. Maar voor een verdachte die een roofoverval met een motor heeft gepleegd, is dat anders. Zijn lichaamssignalen kunnen dan zijn betrokkenheid verraden.”

Kun je met lichaamstaal extra invloed uitoefenen op wat je wilt bereiken?

Frank van Marwijk: “Jazeker. Manipuleren kun je leren. Stel dat je in je auto rijdt, en dat iemand jou afsnijdt. Dan zal je eerste reactie zijn: boosheid, toeteren en je middelvinger opsteken. Die ander zal ongetwijfeld hetzelfde doen, en voor je het weet kan zoiets escaleren. Wat je ook kunt doen, is glimlachen en zwaaien. Die man zal dan denken: shit, heb ik nou net iemand afgesneden die ik ken? Hij zal dan waarschijnlijk óf snel wegrijden, of zich in ieder geval inhouden. Zo heb je iemand met jouw lichaamstaal gemanipuleerd. Wat je ook eens kunt proberen, is tijdens een vergadering een vraag stellen en dan oogcontact maken met degene van wie je wilt dat hij je vraag beantwoordt. De kans is groot dat hij dat ook echt doet. Er is trouwens ook onderzoek gedaan naar de lichaamstaal van caissières van een supermarkt die wisselgeld teruggaven aan een klant. De caissières die het wisselgeld in de hand van hun klant legden en daarbij die hand aanraakten, werden als vele malen sympathieker beoordeeld dan de caissières die het wisselgeld gewoon neerlegden.”

Is wat je aan lichaamstaal bij een ander ziet altijd de waarheid?

Frank van Marwijk: “Nee. Er wordt mij vaak gevraagd of ik aan iemand kan zijn of hij liegt. Het stereotype antwoord is dan ja, want dan zou iemand bijvoorbeeld zijn neus aanraken, je niet recht in je ogen kijken en nerveuze bewegingen maken. Maar omdat die stereotyperingen zo verankerd zijn, kun je het ook omdraaien. Dan wordt de vraag: hoe word je een goede leugenaar? Nou, dan kijk je een ander bijvoorbeeld recht in de ogen en maak je natuurlijke bewegingen. Mij werd ooit gevraagd of ik kon zien of Joran van der Sloot loog, de Nederlander die verdacht wordt van de moord op Natalee Holloway. Hij was aan de leugendetector gelegd terwijl hem de vraag werd gesteld of hij haar had vermoord. Iedereen zou nerveus reageren op deze vraag, maar aan hem was niets te zien, hoor – wat dan juist verdacht is.”

11x vooroordelen over lichaamshouding

Als je volwassenen afbeeldingen laat zien met mensen in bepaalde houdingen, reageert vrijwel iedereen met vooroordelen, schrijft Frank van Marwijk in zijn boek. De een zou gesloten zijn, omdat hij zijn armen over elkaar heeft, de ander leugenachtig omdat hij zijn neus aanraakt. “Maar als ik dezelfde afbeeldingen aan vierjarige kinderen laat zien, krijg ik heel andere antwoorden. Een kind zal zeggen: ‘Die meneer heeft zijn armen over elkaar, die mevrouw staat overeind en die meneer heeft zijn benen op tafel.’ We hebben dus leren interpreteren wat we zien. Niet iedereen die zijn neus aanraakt, liegt – iemand kan ook gewoon verkouden zijn.” Dit zijn elf bekende houdingen en hun stereotype betekenis:
• Armen over elkaar: gesloten
• Open handen: eerlijk
• Vinger langs de wang: kritisch
• Aanraken van de neus: leugenachtig
• Krabben op het hoofd: twijfel
• Handen in de zij: dominant
• Wijzen: overheersend, bepalend
• Wrijven aan de kin: neemt een besluit
• Hand onder de kin: verveeld
• Handen achter het hoofd: superieur, betweterig
• Duimen laten zien: machtsvertoon

Kortom: de betekenis van lichaamstaal

De betekenis van een gebaar verschilt per situatie. “Als iemand na een zware nacht zijn kin ondersteunt, duidt dat waarschijnlijk eerder op vermoeidheid dan op verveling”, schrijft Van Marwijk in zijn boek. “Iemand die zijn bovenarm vasthoudt, is niet per se onzeker, maar heeft misschien een muisarm. Wat iemand op een bepaald moment doet, maakt veel verschil. Als iemand luistert met zijn armen over elkaar, is dat een ontspannen houding. Maar als iemand zo voor een groep spreekt, komt zijn presentatie nogal geremd over. Je kunt beter kijken naar de combinatie van houdingen, gebaren én gezichtsuitdrukkingen. En uiteraard blijft daarbij ook belangrijk wat iemand zegt. Lichaamstaal leren is voor een deel ook het afleren van de populaire uitleg van non-verbale communicatie. Toch mag je stereotype beschrijvingen gerust als uitgangspunt nemen. Er zit veel waarheid in, als je bij je uitleg tenminste rekening houdt met de persoon en de omstandigheden. En onthoud dat anderen jou ook beoordelen met de bekende stereotypen in hun hoofd. Als jij aan je neus wrijft, betekent dat dus niet per se dat je liegt. Maar anderen kunnen dat idee wel hebben.”

Tekst: Ella Mae Wester
Foto: Getty Images

Meer Vriendin? Volg ons op Facebook en Instagram. Je kunt je ook aanmelden voor onze wekelijkse Vriendin nieuwsbrief.